Niniejsze wydawnictwo to jedna z największych edycji źródeł do historii relacji polsko-sowieckich w okresie II wojny światowej, zawierająca materiały nieznane dotychczas badaczom lub słabo funkcjonujące w obiegu historiograficznym.

Zostały one pozyskane przez redaktora tomu w ciągu kilkuletnich kwerend prowadzonych przede wszystkim w Instytucie Sikorskiego w Londynie, Archiwum Akt Nowych, Archiwum Polityki Zagranicznej MSZ Rosji oraz w archiwach ukraińskich.

Publikowane dokumenty w istotnym stopniu pomagają zrozumieć zarówno stanowisko polskich rządów, przebywających na uchodźstwie, wobec Sowietów, jak i Kremla wobec Rzeczypospolitej Polskiej. Pokazują okoliczności wpływające na proces decyzyjny, odzwierciedlają atmosferę, w której ustalano strategię działań, jak również stan emocjonalny polityków, a także ich przekonania czy nawyki. Wiele z edytowanych źródeł ma też znaczenie dla zrozumienia doktryny prawnomiędzynarodowej państwa polskiego.

Dzieje Europy Środkowej i Wschodniej to poniekąd historia polsko-rosyjskiej rywalizacji o rząd dusz nad mieszkańcami Litwy i Rusi – dzisiejszej Litwy, Białorusi i Ukrainy. Artykuły zgromadzone w niniejszym tomie pozwalają lepiej zrozumieć, jak kształtowały się dzisiejsze narody Europy Środkowej i Wschodniej, i dlaczego Polaków, Ukraińców, Białorusinów, Litwinów i Rosjan wciąż dzieli konflikt pamięci historycznych.

Prezentowany tom studiów zawiera artykuły napisane przez historyków z Polski, Rosji, Ukrainy i Litwy naświetlające różnorakie aspekty polityki ZSRR wobec Polaków oraz narodów ościennych w latach czterdziestych XX w. Teksty, w których poruszono m.in. kwestie sowieckich obław i rzezi wołyńskiej, w większości zostały napisane na podstawie do niedawna niedostępnych lub niewykorzystywanych materiałów archiwalnych. Ich lektura pozwoli Czytelnikom zapoznać się z nowymi ustaleniami lub nowymi interpretacjami przebiegu sowietyzacji Europy Środkowej i Wschodniej.

Jegor Gajdar, przedwcześnie zmarły w 2009 r. były premier Rosji, był jednym z autorów programu radykalnych reform gospodarczych, jakie przeprowadzono w tym kraju na początku lat dziewięćdziesiątych, a także cenionym w świecie nauki ekonomistą. Książka Upadek imperium wydana w Rosji w 2006 r. stała się tam bestsellerem. Autor kreśli w niej szerokie tło historyczne, docieka przyczyn upadku imperiów wcześniejszych niż ZSRS, analizuje źródła niestabilności reżimów autorytarnych oraz zagrożenia związane z oparciem gospodarki na eksporcie surowców.

Szczegółowo i wiarygodnie – jako świadek i uczestnik wydarzeń – opisuje sytuację gospodarczą ZSRS na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych oraz nieefektywną politykę, która doprowadziła do jego rozpadu. W ten sposób rozprawia się z mitem potężnego Związku Sowieckiego, który do dziś pokutuje w Rosji, jako element, coraz głośniejszej, proimperialnej propagandy.

Niedźwiedź jako symbol Rosji jest zachodnim osiemnastowiecznym wynalazkiem. Zawarło się w nim barbarzyństwo, agresja, okrucieństwo, lenistwo. Wizerunek Rosji-niedźwiedzia określał i określa granice „świata cywilizowanego”, sprzyja kształtowaniu świadomości „europejskiej”. Budząc strach, pomaga uzasadnić określoną politykę zagraniczną wobec ZSRS i Rosji.

Celem książki jest zbadanie semiotyki wizerunku rosyjskiego niedźwiedzia w Rosji i kulturach europejskich oraz etapów jego rozwoju. Autorzy spróbowali prześledzić wpływ niedźwiedziej metafory na postrzeganie Rosji w świecie, a także sposób, w jaki wykorzystuje się go do legitymizacji lub delegitymizacji rosyjskiej władzy oraz w polityce rosyjskiego nacjonalizmu.

Wydanie zawiera niemal 300 kolorowych ilustracji przedstawiających wizerunek rosyjskiego niedźwiedzia od czasów najdawniejszych aż po współczesne.

Anna Matwiejewa urodziła się w 1972 r., mieszka w Jekaterynburgu, który bardzo często jest tłem lub bohaterem jej powieści. Była nominowana do prestiżowych rosyjskich nagród m.in Bolszaja Kniga i Nacyonalnyj Bestseller. Pisarka tworzy uniwersalne, ciepłe opowieści, które momentami śmieszą, a czasem zostawiają gorycz w ustach. Umiejętnie operuje słowem, co pozwala płynnie zanurzyć się w jej świat. Sprawia, że łatwo przywiązać się do bohaterów, z którymi ciężko się rozstać. Nie ma tu jednak zbędnego patosu czy taniego sentymentalizmu. Tylko człowiek ze wszystkimi swoimi słabościami, w których możemy się przejrzeć. Lolotta i inne paryskie historie to jej polski debiut.

Tom zawiera artykuły trzydziestu badaczy z Polski i zagranicy. Prezentuje spojrzenie na historię Europy Środkowej i Wschodniej nie z perspektywy roku 1918 czy też 1917, ale w aspekcie doświadczeń społecznych, wyobrażeń politycznych i kontekstów kulturowych roku 1913 czy 1914 – doświadczeń i wyobrażeń uczestników analizowanych wydarzeń i procesów. Z tej perspektywy pozwala zobaczyć w nowym świetle znaczenie przemian, które do owych doświadczeń i wyobrażeń wprowadziła wielka wojna.

Rozstrzelanie w 1940 roku polskich jeńców wojennych, oficerów i cywili, było najbardziej krwawą zbrodnią od zakończenia Wielkiego Terroru. Nikita Pietrow, rosyjski historyk i działacz na rzecz ochrony praw człowieka, nakreślił specjalnie dla polskiego czytelnika portret zbiorowy katyńskich oprawców. Począwszy od członków Biura Politycznego, których podpisy figurują pod notatką Berii z 5 marca, skończywszy na „personelu obsługującym maszynę śmierci”.

Autor szuka prawidłowości w losach funkcjonariuszy NKWD, starając się wskazać, jakie motywacje i koleje losu doprowadziły tych ludzi do udziału w Zbrodni Katyńskiej. Próbuje także odpowiedzieć na pytanie, czy udział w tej zbrodni oraz w „tajemnym kręgu” skrywanej przez lata tajemnicy pozostawił na ich psychice jakikolwiek ślad. Przez pryzmat tych życiorysów poznajemy mechanizmy działania aparatu bezpieczeństwa i całego sowieckiego systemu opresji.

Nikita Pietrow nie unika również gorzkiej prawdy na temat przebiegu śledztwa katyńskiego oraz braku gotowości do uczciwego rozliczenia się z totalitarną, sowiecką przeszłością zarówno rosyjskich władz, jak i społeczeństwa.

Publikację uzupełnia załącznik zawierający ponad 120 szczegółowych biogramów funkcjonariuszy różnych szczebli aparatu bezpieczeństwa państwowego zaangażowanych w Zbrodnię Katyńską, w większości przypadków wzbogaconych o fotografie.

Władzę sowiecką, która wraz z Armią Czerwoną przyszła do województw północno-wschodnich II Rzeczypospolitej – na Białoruś Zachodnią, ludzie starsi przeważnie nazywają „pierwszymi Sowietami”, w odróżnieniu od władzy ustanowionej w 1944 roku po okupacji niemieckiej („drudzy Sowieci”). Tak samo w ustnym dyskursie historycznym pokolenia wojennego funkcjonują nazwy „bolszewicy” i „Ruscy”.

Książka zawiera relację 107 świadków tych tragicznych wydarzeń. Dzięki nim poznajemy losy zarówno Białorusinów, jak i Polaków, Żydów – świat zwykłego człowieka uwikłanego w wir wojny i zbrodniczy system sowiecki.

Wydarzenia militarne i polityczne z września 1939 r. oraz ich tragiczne konsekwencje, jak II wojna światowa i zniewolenie komunistyczne krajów Europy Środkowo-Wschodniej, są przedmiotem ożywionej debaty. Jej polityczne znaczenie wynika przede wszystkim z odrodzenia imperialnych ambicji Rosji i polityki elit rządzących tym państwem, mającej na celu relatywizację zbrodni stalinowskiego reżimu, a także potępienie odmiennych interpretacji roli ZSRS w czasie II wojny światowej niż te, które dominują w samej Rosji – a więc jako „wyzwoliciela” państw Europy Środkowej i Wschodniej oraz głównego zbawcy ludzkości od niemieckiego nazizmu.

Dla społeczeństwa białoruskiego istotne znaczenie tego tematu wiąże się również z chęcią zrozumienia miejsca sowieckiej Białorusi w historii narodu i kraju. Był to okres zniewolenia komunistycznego, ale równocześnie to w tym czasie, jesienią 1939 r. w wyniku wspólnej agresji ZSRS i Niemiec na Polskę, nastąpiło „zjednoczenie narodu białoruskiego”. „Granica ryska”, która dzieliła naród białoruski od 1921 r., była postrzegana przez wielu jako ogromna niesprawiedliwość. Wykorzystywała to sowiecka propaganda.

Zbiór jest unikalnym świadectwem zabiegów władz międzywojennej Polski o istnienie Kościoła rzymskokatolickiego i mniejszości polskiej na obszarach, które po upadku caratu znalazły się pod władzą bolszewików. Sto sześć unikatowych dokumentów przybliża realia życia codziennego wspólnot Kościoła rzymskokatolickiego pod władzą sowiecką, sytuację prześladowanych duchownych oraz politykę władz komunistycznych wobec katolików i mniejszości polskiej, ale także wyznawców prawosławia czy wspólnot żydowskich. Jednostkowe przykłady oraz syntetyczne raporty, podparte danymi statystycznymi, pomogą nam lepiej zrozumieć sytuację wyznaniową za wschodnią granicą Rzeczypospolitej w okresie międzywojennym.

Siergiej Witte, minister finansów (1892–1903) oraz późniejszy premier (1905–1906) Cesarstwa Rosyjskiego. W swoich wspomnieniach nakreślił panoramę imperium wstrząsanego konwulsjami, które doprowadzą do katastrofy caratu w 1917 roku. Był jednym z niewielu polityków, którzy rozumieli, że system rosyjski nie przystaje do realiów XX wieku, i starał się go zreformować. Przeciwnik rewolucyjnych rozwiązań przez swoich oponentów pragnących zachować status quo był nazywany rewolucjonistą.

Dzieje Polaków w Związku Radzieckim są tematem, który nieustannie wzbudza zainteresowanie nie tylko profesjonalnych badaczy, ale również zwykłych pasjonatów historii. Problematyka ta, głównie z powodu utrudnionego przez wiele lat dostępu do źródeł, pozostaje nadal nie w pełni zbadana. Sięgając do obecnie dostępnej literatury, polski czytelnik ma szansę poznać zaledwie garść nazwisk Polaków, którzy służyli w szeregach radzieckich sił zbrojnych, a na dodatek informacje na ich temat bywają zwykle niepełne bądź sprzeczne.

Tymczasem oficerowie polskiej i litewskiej narodowości, szczególnie na wyższych szczeblach hierarchii wojskowej bolszewickiej Rosji i ZSRR, odgrywali znacznie ważniejszą rolę niż ta, która wynikałaby z prostej statystyki.

Stąd idea powstania niniejszego słownika, który zawiera prawie 400 biogramów oficerów wyższych i starszych służących w Armii Czerwonej w latach 1922–1941. Biogramów przedstawiających losy niezwykle skomplikowane, a momentami dramatyczne.

Dzieje stosunków polsko-sowieckich w latach 1918–1945 stawały się kluczowym elementem „polityki historycznej” prowadzonej przez Kreml, wykorzystujący je do poszukiwania w przeszłości nie tylko własnej legitymizacji, ale także formułowania haseł neoimperialnych. Proces ten był coraz bardziej zauważalny od dwóch dziesięcioleci, aczkolwiek postępował z różną intensywnością, przyspieszając zdecydowanie począwszy od 2014 roku, innymi słowy po użyciu przez Rosję siły wobec Ukrainy i aneksji Krymu.

Kwerendy w celu zebrania podanych do druku materiałów prowadzono w kilku krajach, co w dużej mierze wynika z rozproszenia polskiej dokumentacji. Uczestnicy projektu konsultowali materiały archiwalne w instytucjach na terenie Federacji Rosyjskiej i Rzeczypospolitej Polskiej, ale również w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, wreszcie na Ukrainie, gdzie także znajdują się zbiory dokumentów sowieckich, będące kapitalnym uzupełnieniem archiwaliów rosyjskich. Wśród edytowanych dokumentów przeważa dokumentacja dyplomatyczna, ale jest ona uzupełniona źródłami proweniencji wojskowej i policyjnej, tekstami o charakterze publicystycznym, a nawet artykułami prasowymi.

Cezurą otwierającą tom jest 11 listopada 1918 roku. Taką datę nosi też pierwszy z edytowanych dokumentów. W tym dniu odrodzona po zaborach Polska pojawia się na mapie Europy jako samodzielny podmiot na arenie międzynarodowej, nawet jeśli wymieniona data ma charakter raczej umowny. Cezura końcowa to 31 maja 1926 roku, która również w niemałym stopniu ma charakter umowny. Wynika ona z wydarzeń, do jakich doszło kilkanaście dni wcześniej, a mianowicie powrotu do władzy Józefa Piłsudskiego na drodze zamachu stanu i reakcji strony sowieckiej na to wydarzenie oraz jego bezpośrednie skutki.

Publikacja stanowi próbę rekonstrukcji tzw. białoruskiej listy katyńskiej, czyli dokumentu lub dokumentów określających tożsamość więźniów z północno-wschodnich województw II RP osadzonych na terenie tzw. Białorusi Zachodniej i rozstrzelanych na mocy ludobójczej decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r Tym samym jest hołdem złożonym tym ofiarom Zbrodni Katyńskiej, które nie doczekały się dotychczas swojego upamiętnienia.

Prezentowane w książce 908 biogramów oprócz podstawowych danych personalnych osoby zaginionej, tj. nazwiska, imienia, daty i miejsca urodzenia, imion rodziców, zawiera także informacje dotyczące miejsca zamieszkania, pracy, zawodu, stopnia wojskowego lub służbowego, funkcji pełnionych w organizacjach społecznych i politycznych. W biogramach umieszczono również informacje dotyczące represji: datę aresztowania i okoliczności związane z uwięzieniem, miejsce lub miejsca aresztu oraz datę ostatniej wiadomości o zaginionym.

Maja Kuczerska, Maria Galina, Suchbat Afłatuni, Ksenia Buksza, Anna Starobiniec, Natalia Mieszczaninowa, Siergiej Nosow, Siergiej Kuzniecow, Marina Stiepnowa wychodzą z cienia wielkich nazwisk rosyjskiej klasyki literackiej i pisarską bezkompromisowością podążają poza utarte szlaki tradycyjnych dzieł. To nie tylko tak doskonale znane nam z dzieł mistrzów zbrodnie, intrygi, mistycyzm, nihilizm, ale przede wszystkim wielość emocji, zabawa gatunkiem i wejście do świata bardziej współczesnego czytelnika. Te opowiadania są rosyjską alegorią literacką o tym co jest tu i teraz. "Pod bokiem dostojnej, ociężałej i staroświeckiej literatury rosyjskiej, kryjąc się w cieniu, wyrasta literatura zupełnie innego gatunku – młodsza, weselsza i w pozytywny sposób uniwersalna, ogólnoludzka. Właśnie tę literaturę – raczej kobiecą niż męską, raczej rozrywkową niż poważną, raczej aktualną niż tradycyjną – pragnę zaprezentować polskim czytelnikom." - mówi Galina Józefowicz, jedna z najbardziej znanych i cenionych rosyjskich krytyczek literackich, która dokonała wyboru opowiadań.

W okresie od czerwca 1941 r. do końca II wojny światowej do niemieckiej niewoli trafiło, według różnych szacunków, od 4,5 do 5,7 miliona jeńców sowieckich. Ich tragedia pozostaje jednym z tych wątków, które wciąż czekają na należne miejsce w pamięci Europejczyków. Jeńcy ci stanowili drugą po Żydach pod względem liczebności grupę, która podlegała masowej i świadomej eksterminacji. Umierali od głodu, chłodu i chorób w setkach obozów jenieckich w III Rzeszy i na terenach okupowanych. Co najmniej pół miliona zmarło na ziemiach obecnej Polski.

Zbiegli jeńcy sowieccy znajdowali niekiedy schronienie w formacjach polskiego podziemia. Stanowili pierwszą pod względem liczebności grupę obcokrajowców uczestniczących w Powstaniu Warszawskim. Równocześnie jednak część jeńców zapisała się w pamięci Polaków niechlubnie, tworząc po przejściu na służbę niemiecką formacje pacyfikujące Powstanie czy służąc w obozach zagłady. Zasilali oni również szeregi partyzantki sowieckiej, słusznie postrzeganej jako forpoczta komunizmu.

Zebrane w niniejszym tomie opracowania polskich historyków mają za zadanie przybliżyć tę skomplikowaną problematykę.